Dieta bezglutenowa – podstawowe informacje i zasady
Zdrowotne efekty diety bezglutenowej osiągane są poprzez całkowitą eliminację glutenu, białka występującego w pszenicy, życie, jęczmieniu i owsie. Gluten nadaje wypiekom elastyczność i sprężystość, ale znajduje się nie tylko w pieczywie, ale też w sosach, wędlinach i lekach. Stosowanie tej diety wymaga dokładnego czytania etykiet i unikania zabronionych zbóż. Alternatywą są naturalne produkty bezglutenowe: komosa ryżowa, kasza gryczana czy ryż. Na rynku dostępne są specjalne produkty oznaczone przekreślonym kłosem, jednak często mają niższą wartość odżywczą niż tradycyjne produkty zbożowe.
Głównym wskazaniem do wprowadzenia diety bezglutenowej jest celiakia. To choroba o podłożu autoimmunologicznym, w której spożycie glutenu wywołuje stan zapalny w organizmie, prowadzący do zaniku kosmków jelitowych. Proces ten upośledza wchłanianie składników odżywczych, powodując szereg dolegliwości jak:
W przypadku celiakii dieta bezglutenowa stanowi jedyną skuteczną formę terapii, która musi być stosowana przez całe życie. Inne wskazania medyczne do eliminacji glutenu obejmują niecealiakalną nietolerancję glutenu (gdy objawy przypominają celiakię, ale nie stwierdza się zmian w błonie śluzowej jelita cienkiego), alergię na pszenicę, chorobę Dühringa (skórna postać celiakii) oraz niektóre choroby autoimmunologiczne, takie jak Hashimoto.
Dieta bezglutenowa – efekty u osób z celiakią i innymi dolegliwościami
Wprowadzenie diety bezglutenowej u osób z celiakią przynosi wyraźną poprawę stanu zdrowia. Przede wszystkim obserwuje się regenerację kosmków jelitowych, co przywraca prawidłowe wchłanianie składników odżywczych. Ustępują także uciążliwe objawy ze strony układu pokarmowego. Prawidłowo stosowana dieta bezglutenowa prowadzi do normalizacji parametrów morfologii krwi, ustąpienia niedokrwistości oraz poprawy gęstości mineralnej kości, zmniejszając ryzyko osteoporozy.
Czas oczekiwania na efekty diety bezglutenowej jest kwestią indywidualną i zależy od wcześniejszego stanu zdrowia oraz stopnia uszkodzenia jelit. Pierwsze pozytywne zmiany w samopoczuciu zauważalne są zazwyczaj po 2-3 tygodniach od całkowitej eliminacji glutenu z jadłospisu. Pełna regeneracja jelit może jednak trwać od 6 miesięcy do nawet 2 lat. Warto podkreślić, że nawet niewielkie ilości glutenu w diecie mogą podtrzymywać stan zapalny i spowalniać proces zdrowienia, dlatego ważne jest skrupulatne przestrzeganie zaleceń żywieniowych.
Wpływ diety bezglutenowej na samopoczucie i objawy chorobowe
Eliminacja glutenu u osób z nietolerancją tego białka prowadzi do ustąpienia szeregu objawów nie tylko ze strony układu pokarmowego:
osoby stosujące dietę bezglutenową często zgłaszają zmniejszenie uczucia przewlekłego zmęczenia, ustąpienie bólów głowy, poprawę koncentracji oraz ustąpienie zmian skórnych;
w przypadku choroby Dühringa obserwuje się ustępowanie swędzącej wysypki, pokrzywki oraz innych zmian dermatologicznych;
poprawia się również ogólny stan psychiczny pacjentów, co może być związane zarówno z ustąpieniem przewlekłych dolegliwości, jak i lepszym wchłanianiem składników odżywczych wpływających na funkcjonowanie układu nerwowego.
Długofalowe efekty lecznicze diety bezglutenowej obejmują także zmniejszenie ryzyka rozwoju poważnych powikłań celiakii. Badania wykazują, że ścisłe przestrzeganie diety bezglutenowej przez okres pięciu lat redukuje ryzyko wystąpienia nowotworów układu pokarmowego, w tym chłoniaka jelita cienkiego (który u nieleczonych pacjentów z celiakią występuje 40 razy częściej niż w populacji ogólnej). Dieta bezglutenowa zmniejsza również ryzyko niepłodności, poronień oraz komplikacji ciążowych u kobiet z celiakią.
Dieta bezglutenowa – efekty stosowania u osób zdrowych
W ostatnich latach coraz częściej osoby zdrowe sięgają po dietę bezglutenową. Efekty jej stosowania bez wskazań medycznych są jednak dyskusyjne. Dlaczego zatem ludzie decydują się na zmianę sposobu odżywiania? Główne deklarowane powody rezygnacji z glutenu to:
chęć poprawy samopoczucia;
naśladowanie znanych osób propagujących ten styl żywienia.
Żywność bezglutenowa jest często reklamowana jako zdrowsza, jednak takie twierdzenia nie znajdują potwierdzenia w badaniach naukowych. Wręcz przeciwnie – niektóre analizy sugerują, że długotrwała eliminacja glutenu bez wskazań medycznych może prowadzić do niedoborów pokarmowych, szczególnie w zakresie witamin z grupy B i żelaza, a także zmieniać mikrobiotę jelitową. Dieta bezglutenowa może również zawierać więcej tłuszczu i cholesterolu, a mniej błonnika pokarmowego. Warto również wspomnieć, że produkty bezglutenowe są średnio 2-3 razy droższe niż ich tradycyjne odpowiedniki, co zwiększa koszt codziennego żywienia.
Potencjalne zagrożenia związane z dietą bezglutenową
Jak wspomniano, eliminacja glutenu bez medycznych wskazań niesie ze sobą ryzyko niedoborów składników odżywczych. Produkty bezglutenowe często charakteryzują się mniejszą zawartością witamin, szczególnie z grupy B, oraz składników mineralnych jak żelazo, cynk, magnez i wapń. Niedobory te mogą z czasem prowadzić do anemii, osłabienia układu odpornościowego, problemów z koncentracją czy zwiększonego ryzyka osteoporozy. Dodatkowo wiele gotowych produktów bezglutenowych zawiera więcej cukrów prostych i tłuszczów nasyconych, co może przyczyniać się do wzrostu masy ciała oraz podwyższenia poziomu cholesterolu.
Interesujące badania wykazały również, że dieta bezglutenowa może zwiększać ekspozycję na niektóre metale ciężkie. Naukowcy odkryli, że osoby stosujące dietę bezglutenową mają prawie dwukrotnie wyższy poziom arsenu w moczu oraz o 70% wyższy poziom rtęci we krwi w porównaniu z osobami na tradycyjnej diecie. Tego rodzaju efekty diety bezglutenowej wynikają prawdopodobnie z częstego stosowania mąki ryżowej jako substytutu pszenicy. Ryż ma bowiem tendencję do kumulowania arsenu z gleby i wody. Długotrwała ekspozycja na te metale może zwiększać ryzyko chorób układu krążenia, problemów neurologicznych oraz nowotworów.
Wpływ diety bezglutenowej na mikrobiom jelitowy
Badania naukowe wykazują, że dieta bezglutenowa może istotnie wpływać na skład mikrobioty jelitowej, wywołując różne efekty u osób z celiakią i osób zdrowych. U pacjentów z celiakią wprowadzenie diety bezglutenowej częściowo lub całkowicie koryguje zaburzoną równowagę mikrobiologiczną (dysbiozę) w jelitach. Przyczynia się to do zmniejszenia stanu zapalnego, poprawy integralności bariery jelitowej oraz lepszego wchłaniania składników odżywczych. Niektóre badania sugerują, że suplementacja probiotykami może dodatkowo wspierać przywracanie homeostazy jelitowej u osób z celiakią stosujących dietę bezglutenową.
Z drugiej strony, u osób zdrowych eliminacja glutenu może paradoksalnie prowadzić do niekorzystnych zmian w mikrobiomie. Badania wykazały, że krótkoterminowa dieta bezglutenowa u zdrowych ochotników prowadziła do zmniejszenia liczby korzystnych bakterii (Bifidobacterium, Lactobacillus) oraz zwiększenia potencjalnie szkodliwych bakterii, takich jak Escherichia coli. Zmiany te były związane ze zmniejszonym spożyciem polisacharydów, które stanowią pożywkę dla korzystnych bakterii jelitowych. Co istotne, zaobserwowano również osłabienie funkcji immunostymulujących mikrobioty, co może wpływać na ogólną odporność organizmu. Efekty te ustępowały po powrocie do zwykłej diety zawierającej gluten.
Kiedy warto stosować dietę bezglutenową?
Decyzja o wprowadzeniu diety bezglutenowej powinna być podejmowana w oparciu o konkretne wskazania medyczne, najlepiej po konsultacji z lekarzem i wykonaniu odpowiednich badań diagnostycznych. Warto podkreślić, że samodiagnoza i wprowadzenie diety eliminacyjnej bez wcześniejszej konsultacji medycznej może utrudnić późniejszą diagnostykę celiakii.
Eksperci podkreślają, że stosowanie diety bezglutenowej bez wskazań zdrowotnych nie jest zalecane. Mimo powszechnego przekonania o korzyściach wynikających z eliminacji glutenu brakuje dowodów naukowych potwierdzających jej pozytywny wpływ na osoby zdrowe. Wręcz przeciwnie – niewłaściwie zbilansowana dieta bezglutenowa może prowadzić do niedoborów pokarmowych, niekorzystnych zmian w mikroflorze jelitowej oraz zwiększonej ekspozycji na niektóre substancje szkodliwe. Osoby rozważające wprowadzenie diety bezglutenowej ze względów innych niż medyczne powinny wcześniej skonsultować się z dietetykiem, który pomoże odpowiednio zbilansować jadłospis.
Piśmiennictwo:
https://celiakia.pl/celiakia/nieleczona-celiakia/
https://foodfakty.pl/dieta-bezglutenowa-moze-zwiekszac-ryzyko-ekspozycji-na-arsen-i-rtec-wyniki-badan
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3023594/
https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/dieta-bezglutenowa-jak-ja-zastosowac-w-leczeniu/
https://celiakia.pl/wp-content/uploads/2018/04/poradnik-xii-28.04.2017.pdf
https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/69827,dieta-bezglutenowa
https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/tutee/article/view/6536/5763