Kiedy warto połączyć dietę bezglutenową i bez laktozy?
Dieta bezglutenowa i bez laktozy jest wskazana przede wszystkim dla osób z celiakią, które jednocześnie cierpią na nietolerancję laktozy. Celiakia to choroba autoimmunologiczna, w której spożywanie glutenu prowadzi do uszkodzenia kosmków jelitowych. To z kolei może powodować wtórną nietolerancję laktozy, ponieważ uszkodzone jelita nie produkują wystarczającej ilości odpowiedniego enzymu. Toksyczne działanie glutenu prowadzi do upośledzenia wytwarzania laktazy przez komórki jelita, co skutkuje objawami nietolerancji laktozy po spożyciu produktów mlecznych.
Połączenie tych dwóch diet jest również zalecane osobom z chorobą Hashimoto, która często współistnieje z celiakią. U wielu pacjentów z chorobami autoimmunologicznymi obserwuje się nietolerancję zarówno glutenu, jak i laktozy. Zastosowanie diety eliminacyjnej może prowadzić do obniżenia poziomu TSH i zmniejszenia dawek leków. Warto jednak podkreślić, że w większości przypadków nietolerancja laktozy przy celiakii jest stanem przejściowym i po kilku miesiącach ścisłego przestrzegania diety bezglutenowej możliwy jest powrót do spożywania produktów zawierających laktozę.
Najczęstsze wskazania medyczne do stosowania diety eliminacyjnej
Nietolerancja laktozy wynika z niedoboru enzymu laktazy, który rozkłada laktozę do glukozy i galaktozy. Nierozłożona laktoza fermentuje w jelicie grubym, powodując wzdęcia, biegunki, bóle brzucha i nudności. Można wyróżnić dwa rodzaje niedoboru laktazy:
hipolaktazję pierwotną – genetycznie uwarunkowane zmniejszanie sekrecji laktazy z wiekiem;
wtórną nietolerancję laktozy – tymczasowy niedobór laktazy spowodowany uszkodzeniem komórek jelita.
Ta druga forma często występuje u osób z celiakią, które nie przestrzegają diety bezglutenowej. Równoczesne stosowanie diety bezglutenowej i bez laktozy jest szczególnie istotne w początkowym okresie leczenia celiakii. Po kilku miesiącach ścisłego przestrzegania diety bezglutenowej kosmki jelitowe mogą się zregenerować, co przywraca zdolność organizmu do trawienia laktozy. W przypadku hipolaktazji pierwotnej występującej niezależnie od celiakii, ograniczenie spożycia laktozy może być konieczne przez całe życie. Równoległa eliminacja glutenu i laktozy jest uzasadniona także w przypadkach, kiedy obie nietolerancje występują niezależnie od siebie.
Podstawowe zasady diety bezglutenowej i bez laktozy
Dieta bezglutenowa i bez laktozy to sposób żywienia polegający na eliminacji dwóch ważnych składników pokarmowych – glutenu oraz laktozy:
gluten to białko występujące w zbożach takich jak pszenica, żyto i jęczmień, a także w ich starszych odmianach jak orkisz;
laktoza to cukier mleczny obecny w mleku i przetworach mlecznych.
W przypadku osób z nietolerancją tych składników, ich spożycie może prowadzić do dolegliwości żołądkowo-jelitowych i innych nieprzyjemnych objawów. Podstawą diety bezglutenowej i bez laktozy jest dokładne czytanie etykiet produktów spożywczych. Wiele gotowych produktów zawiera ukryty gluten (jako dodatek zagęszczający lub stabilizujący) oraz laktozę (jako środek słodzący).
Należy pamiętać, że produkty oznaczone jako bezglutenowe są bezpieczne tylko wtedy, gdy zawartość glutenu jest mniejsza niż 20 ppm (20 mg/kg). Produkty bezglutenowe często oznacza się symbolem przekreślonego kłosa. Z kolei produkty bez laktozy często są oznaczane odpowiednimi informacjami na etykiecie.
Produkty zakazane w diecie bezglutenowej i bez laktozy
W diecie bezglutenowej i bez laktozy należy całkowicie wyeliminować produkty zawierające pszenicę, żyto, jęczmień oraz owies, który nie jest oznaczony jako bezglutenowy. Dotyczy to tradycyjnego pieczywa, makaronów, ciast, ciastek, niektórych rodzajów kasz (np. kuskus, kasza manna, pęczak), a także wielu produktów przetworzonych, w których gluten jest stosowany jako dodatek. Uwagę należy zwrócić również na produkty, w których gluten może występować w postaci zanieczyszczenia krzyżowego. W przypadku laktozy należy unikać:
mleka krowiego (pełnego, półtłustego, odtłuszczonego);
mleka skondensowanego;
mleka w proszku;
produktów mlecznych, takich jak jogurty naturalne, większość serów, śmietana, masło i lody mleczne.
Wiele przetworzonych produktów spożywczych, w tym wędliny, sosy i słodycze, może zawierać zarówno gluten, jak i laktozę jako dodatki. Warto pamiętać, że niektóre pieczywa mogą zawierać zarówno gluten (w postaci mąki pszennej), jak i laktozę (jako dodatek do ciasta), co czyni je podwójnie niewskazanymi w omawianej diecie.
Dozwolone produkty w diecie eliminacyjnej
Dieta bezglutenowa i bez laktozy może być różnorodna i smaczna, mimo ograniczeń. Dozwolone są wszystkie naturalne produkty, które nie zawierają glutenu ani laktozy, takie jak:
mięso;
ryby;
jaja;
owoce;
warzywa;
rośliny strączkowe;
orzechy i nasiona.
Można spożywać również bezpieczne zboża i pseudozboża: ryż, kukurydzę, grykę, proso (kaszę jaglaną), amarantus i komosę ryżową (quinoa). Dostępne są także specjalne produkty bezglutenowe, takie jak chleb, makarony czy ciastka, wyprodukowane z dozwolonych mąk.
Jako zamienniki produktów mlecznych można stosować mleka roślinne: kokosowe, migdałowe, ryżowe, sojowe lub owsiane (z owsa bezglutenowego). Na rynku dostępne są również jogurty, sery i śmietany bez laktozy, które są bezpieczne dla osób z nietolerancją tego cukru. Osoby na diecie bezglutenowej i bez laktozy mogą także używać oleju kokosowego czy masła klarowanego (ghee), które jest pozbawione białek mleka i laktozy. Warto zwrócić uwagę na jakość kupowanych produktów i wybierać te, które są odpowiednio oznaczone.
Praktyczne wskazówki stosowania diety bezglutenowej i bez laktozy
Przygotowywanie posiłków bez glutenu i laktozy wymaga nieco planowania, ale szybko może stać się naturalnym nawykiem:
zamiast tradycyjnej mąki pszennej można używać mąki ryżowej, gryczanej, z ciecierzycy, kukurydzianej lub innych bezglutenowych. Każda z nich ma specyficzne właściwości i najlepiej sprawdza się w określonych przepisach. Na przykład mąka ryżowa jest idealna do wypieków, ciast i sosów ze względu na swój łagodny smak i delikatną konsystencję. Można ją stosować w proporcji 1:1 jako zamiennik mąki pszennej w wielu przepisach;
mleko krowie w przepisach można zastąpić napojami roślinnymi w proporcji 1:1. Napój kokosowy, migdałowy, z orzechów nerkowca czy laskowych doskonale sprawdza się w słodkich przepisach. Warto eksperymentować z różnymi rodzajami napojów roślinnych, aby znaleźć te, które najlepiej odpowiadają indywidualnym preferencjom smakowym.
Planując posiłki na diecie bezglutenowej i bez laktozy, należy zadbać o zbilansowanie diety i dostarczenie wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Podstawą powinny być warzywa i owoce, które naturalnie nie zawierają glutenu ani laktozy. Warto włączyć do jadłospisu różnorodne bezglutenowe źródła węglowodanów: ryż, kaszę jaglaną, gryczaną, kukurydzę i ziemniaki. Jako źródło białka można wykorzystać mięso, ryby, jaja, tofu oraz rośliny strączkowe.
Zdrowe tłuszcze można czerpać z olejów roślinnych, awokado, orzechów i nasion. Wapń, który w tradycyjnej diecie pochodzi głównie z nabiału, można uzyskać z alternatywnych źródeł, takich jak nasiona chia, migdały, sezam, jarmuż i inne zielone warzywa. Planując menu, warto przygotować listę ulubionych przepisów i modyfikować je, zastępując produkty zawierające gluten i laktozę ich bezpiecznymi odpowiednikami. Posiłki dobrze jest planować z wyprzedzeniem, aby uniknąć pokusy sięgania po produkty zakazane w sytuacjach, gdy brakuje czasu na przygotowanie odpowiedniego dania.
Piśmiennictwo:
https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/69827,dieta-bezglutenowa
https://ncez.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2024/04/zalecenia_dietetycy_dieta-bezglutenowa.pdf
https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/gluten-wrog-czy-przyjaciel/
https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/nietolerancja-laktozy-co-mozna-stosowac-a-czego-unikac-w-diecie/
https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/nietolerancja-laktozy-co-mozna-stosowac-a-czego-unikac-w-diecie/