Nietolerancja laktozy – wszystko, co musisz wiedzieć

Czym jest nietolerancja laktozy i jak często występuje?

Nietolerancja laktozy to zaburzenie trawienia cukru mlecznego (laktozy) występującego w mleku i produktach mlecznych. Przyczyną jest niedobór lub całkowity brak enzymu laktazy, który w normalnych warunkach rozkłada laktozę do prostszych cukrów – glukozy i galaktozy. Przy niedoborze laktazy, niestrawiona laktoza przechodzi do jelita grubego, gdzie ulega fermentacji bakteryjnej, powodując charakterystyczne objawy. Proces ten jest naturalny i nie stanowi choroby autoimmunologicznej ani alergii, lecz jest formą nietolerancji pokarmowej. Istotne jest rozróżnienie między nietolerancją laktozy a alergią na białka mleka, która wynika z nieprawidłowej reakcji układu immunologicznego.

Nietolerancja laktozy jest jedną z najczęstszych nietolerancji pokarmowych na świecie. Występowanie tej dolegliwości różni się znacząco w zależności od regionu geograficznego i pochodzenia etnicznego. W Europie problem ten dotyczy szczególnie mieszkańców południa kontynentu – zwłaszcza południowych Włoch, gdzie na tę przypadłość cierpi ok. 80% dojrzałej populacji. Również w Grecji odsetek występowania tej przypadłości jest wysoki, bo zaobserwowano ją u ok. 45% dorosłych. Na przeciwnym biegunie są mieszkańcy krajów północnych – Finlandii (17%) oraz Anglii (5%).

Najbardziej powszechna nietolerancja laktozy jest w Azji, gdzie dotyka nawet 100% mieszkańców niektórych regionów (np. Wietnamu). Częstotliwość występowania nietolerancji laktozy wzrasta wraz z wiekiem, co związane jest z naturalnym spadkiem aktywności enzymu laktazy po okresie niemowlęcym.

Mechanizm powstawania dolegliwości związanych z nietolerancją laktozy

Gdy laktoza nie zostaje rozłożona w jelicie cienkim z powodu niedoboru enzymu laktazy, przechodzi w niezmienionej formie do jelita grubego. Tam bakterie jelitowe wykorzystują ją w procesie fermentacji, wytwarzając duże ilości gazów (wodoru, metanu i dwutlenku węgla) oraz krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. To właśnie te produkty fermentacji odpowiadają za typowe objawy nietolerancji laktozy. 

Dodatkowo niestrawiona laktoza powoduje efekt osmotyczny, przyciągając wodę do światła jelita, co skutkuje luźnymi stolcami lub biegunką. Proces fermentacji bakteryjnej wywołuje również podrażnienie śluzówki jelita, prowadząc do bólu, dyskomfortu i skurczów jelitowych. Istotne jest odróżnienie nietolerancji laktozy od alergii na białko mleka krowiego, mimo że objawy mogą być podobne:

• nietolerancja laktozy wynika z enzymatycznego niedoboru i nie angażuje układu immunologicznego;

• natomiast alergia na białko mleka krowiego jest reakcją immunologiczną organizmu na białka zawarte w mleku. 

Przy alergii objawy mogą być bardziej rozległe i obejmować skórę (wysypki, świąd), układ oddechowy (katar, kaszel, duszności) oraz układ pokarmowy. Diagnostyka i postępowanie w przypadku tych dwóch dolegliwości znacząco się różnią, dlatego właściwe rozpoznanie jest kluczowe dla skutecznego leczenia i eliminacji nieprzyjemnych objawów.

Przyczyny nietolerancji laktozy – różne typy i uwarunkowania

Nietolerancja laktozy występuje w kilku różnych formach, z których najczęstszą jest pierwotna nietolerancja laktozy typu dorosłego (hipolaktazja). Ma ona podłoże genetyczne i charakteryzuje się stopniowym zmniejszaniem aktywności enzymu laktazy wraz z wiekiem. U niemowląt poziom laktazy jest najwyższy, co umożliwia trawienie mleka matki, jednak po okresie niemowlęcym aktywność tego enzymu naturalnie spada.

Inną przypadłością jest wtórna nietolerancja laktozy. Rozwija się ona jako konsekwencja innych schorzeń, które powodują uszkodzenie kosmków jelitowych, gdzie znajduje się laktaza. Do najczęstszych przyczyn zalicza się infekcje żołądkowo-jelitowe, celiakię, chorobę Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie okrężnicy, zespół krótkiego jelita i zakażenia pasożytnicze. W przeciwieństwie do nietolerancji pierwotnej wtórna nietolerancja laktozy jest często przejściowa i ustępuje po wyleczeniu choroby podstawowej. 

Również chemioterapia i długotrwała antybiotykoterapia mogą uszkodzić błonę śluzową jelit i wywołać przejściową nietolerancję laktozy. Istnieje także rzadka wrodzona nietolerancja laktozy, obecna od urodzenia, gdzie organizm całkowicie nie wytwarza enzymu laktazy.

Objawy nietolerancji laktozy – jak rozpoznać problem?

Nietolerancja laktozy objawia się charakterystycznymi dolegliwościami ze strony układu pokarmowego, które pojawiają się po spożyciu produktów zawierających laktozę. Do najczęstszych symptomów należą: 

• wzdęcia;

• zwiększone wytwarzanie gazów;

• odgłosy przelewania w jelitach;

• bóle brzucha o charakterze kolkowym;

• biegunka. 

Typowe jest również uczucie pełności i dyskomfortu w jamie brzusznej. Objawy mogą pojawić się już 30 minut po spożyciu laktozy lub być opóźnione nawet o kilka godzin, co utrudnia powiązanie ich z konkretnym posiłkiem. Intensywność dolegliwości jest zróżnicowana i zależy od kilku czynników, m.in. ilości spożytej laktozy, indywidualnego stopnia niedoboru laktazy oraz wrażliwości przewodu pokarmowego. Stopień nasilenia objawów nietolerancji laktozy jest bezpośrednio związany z ilością spożytego cukru mlecznego.

Spożycie większych ilości laktozy powoduje proporcjonalnie silniejsze objawy. Regularne jedzenie małych ilości może poprawić jej tolerancję poprzez adaptację bakterii jelitowych. Produkty mleczne spożywane wraz z innymi pokarmami lub podczas głównych posiłków są często lepiej tolerowane niż te spożywane na pusty żołądek, ponieważ spowalnia to pasaż jelitowy i daje więcej czasu na trawienie laktozy.

Nietolerancja laktozy u dzieci i dorosłych – różnice w objawach

U dzieci nietolerancja laktozy daje objawy trudniejsze do rozpoznania niż u dorosłych. Maluchy często nie potrafią ich opisać, dlatego warto zwrócić uwagę na niespokojne zachowanie, płacz, kolki, wzdęty brzuch, zmiany wypróżnień czy ulewanie i wymioty u niemowląt. Wtórna nietolerancja laktozy u dzieci pojawia się zwykle po infekcjach i najczęściej ustępuje po kilku tygodniach, gdy jelita się regenerują. 

U dorosłych objawy są bardziej zróżnicowane, często przewlekłe i narastają z wiekiem. Często mylone są z innymi zaburzeniami trawiennymi. Co ciekawe, fermentowane produkty mleczne, jak jogurt czy kefir, są zwykle lepiej tolerowane przez osoby z nietolerancją laktozy.

Kiedy udać się do lekarza przy nietolerancji laktozy?

Wstępną samodiagnozę nietolerancji laktozy można przeprowadzić poprzez obserwację objawów po eliminacji produktów mlecznych z diety. Jeśli po 2-4 tygodniach stosowania diety bezlaktozowej dolegliwości ustąpią, a następnie powrócą po ponownym wprowadzeniu laktozy, może to sugerować nietolerancję tego cukru. 

W identyfikacji zależności między dietą a dolegliwościami pomaga prowadzenie dzienniczka, w którym zapisuje się spożyte produkty i występujące objawy. Należy jednak pamiętać, że samodzielna diagnoza ma swoje ograniczenia – podobne objawy mogą być spowodowane innymi schorzeniami, takimi jak zespół jelita drażliwego, celiakia czy nietolerancja innych składników pokarmowych. Wizyta u specjalisty jest konieczna w kilku przypadkach:

• gdy objawy są intensywne i znacząco obniżają jakość życia;

• gdy dolegliwości nie ustępują pomimo stosowania diety bezlaktozowej;

• w przypadku objawów alarmujących, takich jak krew w stolcu, znaczna utrata masy ciała, przewlekłe zmęczenie czy anemia. 

U dzieci konsultacja lekarska jest wskazana przy zaburzeniach wzrastania, utracie wagi lub innych niepokojących symptomach. Lekarz przeprowadzi wywiad, badanie fizykalne oraz zleci odpowiednie testy diagnostyczne, które pozwolą na postawienie właściwej diagnozy i wykluczenie innych schorzeń. Najczęściej pacjenci z podejrzeniem nietolerancji laktozy są kierowani do gastroenterologa, dietetyka klinicznego lub alergologa.

Postępowanie dietetyczne przy nietolerancji laktozy

Podstawą postępowania przy nietolerancji laktozy jest modyfikacja diety. Rozpoczyna się od czasowego wyeliminowania produktów zawierających laktozę, a następnie stopniowego ich wprowadzania w celu określenia indywidualnego progu tolerancji. Większość osób z nietolerancją laktozy nie musi całkowicie rezygnować z nabiału – zazwyczaj dobrze tolerowana jednorazowa dawka laktozy wynosi 5-10 g. 

Ważne jest regularne spożywanie małych ilości produktów zawierających laktozę, co sprzyja adaptacji mikrobioty jelitowej. Produkty mleczne lepiej włączać do głównych posiłków niż spożywać je na pusty żołądek. Tłuste produkty mleczne, takie jak śmietana czy lody, są często lepiej tolerowane niż odtłuszczone, ponieważ tłuszcz spowalnia pasaż jelitowy i daje więcej czasu na trawienie laktozy. Zawartość laktozy w produktach mlecznych jest zróżnicowana i warto ją znać, planując dietę:

Produkty mleczne bezpieczne przy nietolerancji laktozy

Jak wspomniano wcześniej, fermentowane produkty mleczne, takie jak jogurt, kefir i kwaśne mleko, są często lepiej tolerowane przez osoby z nietolerancją laktozy niż świeże mleko. Dzieje się tak z kilku powodów:

• bakterie kwasu mlekowego używane do fermentacji częściowo rozkładają laktozę, zmniejszając jej zawartość;

• te mikroorganizmy dostarczają enzym beta-galaktozydazę (bakteryjną laktazę), który wspomaga trawienie laktozy w jelicie;

• fermentowane produkty mleczne spowalniają opróżnianie żołądka i pasaż jelitowy, co daje więcej czasu na trawienie laktozy.

Na rynku można też znaleźć coraz więcej bezlaktozowych alternatyw dla tradycyjnych produktów mlecznych. Mleko bez laktozy jest otrzymywane poprzez dodanie enzymu laktazy do zwykłego mleka, co powoduje rozkład laktozy na glukozę i galaktozę. Takie mleko zachowuje wszystkie wartości odżywcze mleka krowiego. Dostępne są również bezlaktozowe jogurty, sery, śmietanki i inne produkty mleczne. 

Dla osób całkowicie eliminujących nabiał alternatywą są napoje roślinne określane jako „mleka roślinne” – sojowe, migdałowe, owsiane, ryżowe, kokosowe czy orzechowe. Należy jednak pamiętać, że wartość odżywcza tych produktów różni się od mleka krowiego, szczególnie pod względem zawartości białka i wapnia. Niektóre z nich są wzbogacane w wapń, witaminę D i B12, aby zbliżyć ich profil odżywczy do mleka zwierzęcego.

Piśmiennictwo:

https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/75727,nietolerancja-laktozy-dieta-zawartosc-laktozy-w-produktach-mlecznych

https://pdfs.semanticscholar.org/d76f/0e960e86c02fed266a3e570f582a884b98bf.pdf

https://www.gastroenterologia-forum.pl/artykul/nietolerancja-laktozy-okiem-gastroenterologa-i-dietetyka

https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/nietolerancja-laktozy-co-mozna-stosowac-a-czego-unikac-w-diecie/